थानेदार अचुमेलभ छार ओभरकोट क्वान्सि बजारला चोकरिक्यार निबान मुबा । थेला यारि गिक्खे पोरे मुबा । वाला क्रा मुबा पुलिस गिक्खे टोकरि चुङ्सि थेला लिच्छालिच्छा ब्राबान मुबा । थे टोकरि जफत लाबा ह्रिबसतुसे च्योर प्लिङ्बा मुबा । खान्दामान शान्ति मुबा... बजाररि नाम्युङ्गि सुताइ आम्राङ्मुबा । छोङ्खाङ थेन भट्टिजुगुला ठ्वाङथान्बा म्रापजुगु ह्रिला ख्रेन्बा जनावरजुगुह्राङ उदास मिसे मु छेप्चिमुबा । बजाररि खानाङए ह्रिबाजुगु सुताइ आम्राङ्मुबा ।

‘आउदिला ख्रापखाम्बा स्होबा, चन्डाल खानाङ्ला ?’ अचुमेलभसे तिक्खुरि थेजि, ‘ओइ केटाजुगु । लाउ चुङ्गो थेदा ह्यारआम्याङ्गाइ । तिन्हाङगार ख्राप्बारि मनाहि मुला, चुङ्गो हँ हँ ।’

नाकि चुबा काइ थेजि । अचुमेलभसे फ्लिकदोसि च्याजि आसेम म्राङ्जि ब्यापारि पिचुगिनला सिङ गोदामग्याम काङ्सोम जुबा गिक्खे नाकि छ्योङ्सि खाबान मुबा । कलपदार सुतिला कमिज क्वान्बा गिक्खे म्हि नाकिदा स्युर्बान मुबा । थेला इस्टकोटला टाक ब्लाबा मुबा । थे म्हि फाल छेप्जि, पेरो तासि गुर्जि ओसेम नाकिला ग्यापला काङ चुङ्जि । नाकि क्रिङ्बा काइ थेजि । ‘थाख्लागो थेदा ।’ दोसि थेनोन काइ थेजि । क्युरुरुला छोङ्खाङजुगुग्याम क्योलोलो छोर्बाह्राङ्बा लिजुगु म्राङ्बा चुजि ओसेम योनान सिङ गोदामरि म्हिला भिड ताजि, म्हान्गेले थे मोक्कोन म्हिजुगु क्योलोलो सा फ्रेसि थोन्बा हिन्ना ।

‘ह्रम्बोरछे ! थेरि तिलाइ गडबड ताबा ह्राङ्मुला ।’ पुलिससे बिजि ।

अचुमेलभ देब्रेरिक्यार फ्लिक दोजि ओसेम भिडरिक्यार वाङ्जि । सिङ गोदामला म्रापङामरि थे म्हि राप्चिमुबा, थेला इस्टकोट ठ्वाङ्बा मुबा, थेसे ह्राङ्ला दाहिने या थिमुबा आसेम भिडदा ह्राङ्ला कासोख्या जुम्बि उन्चिमुबा । आइरकसे ङ्ह्योइबा थेला लिरि प्रष्ट म्राङ्मुबा– ‘ब्रान्गो ठुल्ग्याने ।’ थेला तोर थिबा याजुम्बिजा डाबाला वाला झन्डाह्राङ ङ्हाम्मुबा । अचुमेलभसे थे म्हिदा ङोसेसिन ख्लाजि, थे सुनार ख्युकिन मुबा । भिडला गुङरि ङ्हाच्छाला काङ स्योङ्सि चु हुलदङ्गाला मुख्य अपराधी– तार ग्रे–हाउन्ड छाउरो छोनछोन दार्चिमुबा । छाउरोला सुङ ह्रेङ्बा मुबा ओसेम गोरि उर दाग मुबा । छाउरोला मिख्लिसे प्लिङ्बा मिरि लोङ्बा थेन डोबाला भाव मुबा ।

‘तिल्दा चुराङ्बा भिड ?’ अचुमेलभसे भिडन्हाङरि वाङ्सि ङ्योइजि । ‘तिल्दा भिड पोप्पा ? ए तिल्दा चुराङ लासि याजुम्बि थिसि रापचिबा ? ....क्रिङ्बाजा खाला ?’

‘हजुर ङा कुटिसि ह्राङ्ला ग्यालाम ब्राबान मुबा’ ख्युकिनसे सुङरि या बोर्बान ब्युङ्जि ओसेम पाङ्बारि चुजि, ‘मित्रि मित्रिचतेन सिङ ग्लुबा ताम लातोबा मुबा । तिक्खुरि तिल्दा मुग्याम थाहा आरे, चु बदमाससे ङाला याजुम्बि ख्रापपिन्जि...हजुर माफलापिन्स्ह्युगो, तिलादाम्मान तासाइ ङा गे लासि चातोबा म्हि...ह्राङ्दा थानोन मुला गे कादे गाह्रो मुला । दारेम चु जुम्बिसे लासि ङाइ हप्तागिते गे लाबारि आखाम ताला । ङादा हर्जना डिक्ना लापिन्स्ह्युगो... हजुर नाकिसे ख्राप्मा कुटिसि चितोला बिबा ताम कानुनरि नोन खानाङए ब्रिबा आरे...मोक्कोन नाकिजुगुसे चुराङ्नोन लासि ख्राप्बारि चुजि बिसाम जाम्बुलिङरि सोबारिन मुस्किल तासि निला...।’

‘ए... ठिक मुला...’ अचुमेलभसे ब्युङ्सि ङ्हो च्याबारच्युबिर लासि पाङ्बारि चुजि, ‘ठिक मुला... खाल्ला नाकि हिन्ना चु ? ङा चु ताम होराङ्नोन आख्ला । नाकि छाडा थान्बा चु म्हिजुगुदा ङा छेम निना आलादे आख्ला । नियम कानुन आङ्यान्बा चु ह्रेम्बोरछेजुगुदा दारे ठिक आलाना ताबाइ आरे । चुराङ्बा जरिबाना लापिन्सेला मुला, पाजिजुगुला क्रास्या तुरुन्तान ठिक ताला, नाकि साकि जीवजन्तुदा छाडा थान्बा चु ह्रेम्बोरछेजुगुला मोक्कोन छेम निबा म्हाना लापिन्ना । चु पाजिजुगुदा ङाइ ठिक ताना लाला । येल्दिरिन ।’ पुलिस पट्टि दोसि थानेदार क्रिङ्जि, ‘म्हाइगोम खाल्ला नाकि चिम चु, ओम रिपोट गिक्खे नोन ब्रिसि ख्लागो । नाकिदाजा सेसि पिन्गो तुरुन्तान । तिला ठेगान म्योबाए नोन ताखाम्ला...ङाइ ङ्योइबागेन मुला, खाल्ला नाकि हिन्ना चु ?’

‘जर्नेल जिगालभला हिन्मुनाम ?’ भिडग्याम खालाइसे पाङ्जि ।

‘जर्नेल जिगालभला रो ? ए... येल्दिरिन, खाइ ङाला ओभरकोट स्युउओम, खाराङबा छेप्पा होइ ? ...नाम ताइला ह्राङ्मुला...ताम गिजा ङाइ गोआखाम्नि, खाराङ्लासि ख्रापखाम्जि एदा चु नाकिसे ?’ ख्युकिनपट्टि दोसि अचुमेलभसे ङ्योइजि, ‘खाराङ लासि चुसे एला जुम्बि स्यापखाम्जि ? चुदे जाजा नाकि मुला चु, एजा ओथेबा हट्टाकठ्ठा म्हि मुला । फुर्बासुर्बासे पोर ताना लाजि ताला, आउदिला हर्जना फापुङ्तोबा । खाल्से ङोसेबा आरे रो ओम एदा ? गोमुला ङाइ एन्ना मोक्कोन बदमासी ।’

‘चुसे नाकिला सुङरि चुरोटसे ख्राङ्पिन्बा हिन्ना हजुर, ठट्टाठट्टारि, नाकिदा तिला तोजि ओम, ख्रापपिन्जि...उल्लु म्हि हिन्ना हजुर ।’

‘ए कानो तिल्दा लुसि पाङ्ला ? एसे म्राङ्बाला ? थानेदार साहेब ह्राङ्नोन बुद्धिमान मुस्ह्युला । खाल्से लुसि पाङ्चिमुला, खाल्से देन्बा पाङ्चिमुला बिबा ताम ज्याना लासि फेखाम्स्ह्युला । ङाइ लुसि पाङ्बाचिम बिसाम अदालतरि राप्बारि तयार मुला । दार्से कानुनला ङ्हाच्छा मोक्कोन गिक्खे ताला... ङाला आले नोन पुलिसरि गे लामुला...था याङ्बारि म्हाइस्हिला बिसाम...।’

‘कुटिसि चिउ ।’

‘आहिन जर्नेल साहेबला चुराङ्बा नाकिन आरे । जर्नेल साहेबजामि मोक्कोन सिकारि पाउन्डरजुगुजे मुला ।’

‘एदा ज्याना लासि था मुला ?’

‘हिन्ना हजुर, ङादा ज्याना लासि था मुला...।’

‘ङाइए नोन थेराङ्नोन बिचिमुला । जर्नेल साहेबला मोक्कोन नाकि गिसेम गि महङ्गो, ज्याबा जातला मुला, चुराङ्बाइ नोन खाइमाइ नाकि ताला । सिकुटे, च्यामान नाइनाङ्हाम्बा... था मुला पिटर्सबर्गरि मास्कोरि चुराङ्बा नाकि सडकरि स्याप्जि बिसाम तिला लाला ? थेरि कानुन सानुन बिसि चिआतो, तिक्खुरि पोक्तोङ सेपिन्ना । ए ख्युकिन, घाइते ताबा म्हि, कुटिसि आचिउ...चुजुगुदा ठिक आलाना ताबा आरे । चुराङ लासिम गे आता ।’

‘जर्नेल साहेबलान व्हा मुसिम कि ।’ सोचतिसि पुलिससे बिजि, ‘चुला सुङरिम तिलाइ ब्रिबा आरे...जर्नेल साहेबला चोकरि तिल्माजेक्खे ङाइ चुराङ्बा नाकि म्राङ्मुबा ।’

‘हिन्ना हिन्ना जर्नेल साहेबलान हिन्ना ।’ भिडग्याम खालाइला काइ थेजि ।

‘हँ हँ यल्दिरिन, खाइ ओभरकोट क्वान पिन्गोम ङादा...लाबा चल्तिबारि चुजि...सर्दि तासेला ह्राङ्मुला...ए चु नाकि बोर्सि जर्नेल साहेबजा निउ आसेम गोउ । ङाइ सडकरि स्याप्सि पुइगाबा बिउ । ...सडकरि थापुइगो बिउ...कादे महङ्गो नाकि मुसिम...मुतेबा ड्वाजुगुसे चुला नार्तुरि चुरोट च्योम्बा चुजि बिसाम ओन्छ्यान नाकिला खाराङ्बा दुर्दसा ताला । नाकिजुगु ल्हानान नाजुक तामुला । ए ता, तिल्दा या स्योङ्सि चिबा ? एला उल्लु जुम्बि च्यासि चिमा चुरि खाल्दाजागा ताङ्बा खाला ? ह्राङ्नोन बदमासि लासि ब्राला...।’

‘उ जर्नेल साहेबला भान्छे खाबान मुला, थेदान ङ्योइतोला...ए प्रोखर । आले चुरि खाउ ओम । च्यागोम चु नाकिदा...जर्नेल साहेबला हिन्ना ?’

‘आहिन खाल्से बिबा ? ङानिजा खाइमाइ चुराङ्बा नाकि आरेबा ।’

‘ङ्योइबा म्हाइबा लाचितोबा गेनोन तिला मुला ?’ अचुमेलभसे बिजि, ‘भुस्याह नाकि हिन्ना, ताम जिन्छिन ख्लाजि, तिल्दा बेकाररि दुइ खेरा ब्याङ्चिसे...भुस्याह नाकि बिबा भुस्याह नाकिन हिन्ना । सेपिन्माहेन्से मोक्कोन खेल नोन जिन्ना ।’

‘चु ङान्न नाकि आहिन ।’ प्रोखरसे पाङ्जि, ‘चु जर्नेल साहेबला आलेला नाकि हिन्ना । क्योलोलो दोगास्हिमुला । जर्नेल साहेबमि ग्रेहाउन्ड नाकि पटक्कान आताङ्मुला, आलेचादाजा सेम निमुला ।’

‘जर्नेल साहेबला आले दोगास्ह्युबाचिम ? भ्यादिमिर इभानोभचिभ ज्योन्गास्हिजिम ओम ?’ अचुमेलभसे ङेबान ङ्योइजि आसेम भाववेशसे थेला लि ह्याल ताबारि चुजि । ‘हे कोन्ज्योसोम ! खाराङ लासि था आतानि ङादा । ल्हानान रे ला लागि ज्योन्गाबा मुचिवा ?’

‘आझाइ तिलाइ दिन स्ह्युला ।’

‘हे कोन्ज्योसोम...ज्योज्योदा स्याप्बारि ज्योन्गास्ह्युबाचिम... ङाइजा थाहा नोन आयाङ्नि । थेराङ हिन्छाम आले साहेबला नाकि चिम ? खाराङ्बा मजाला ताम ओम । बोर्सि निउ चु नाकि चु नाकि ज्याबा मुला... च्यामान खाराङबा ज्याबा म्राङ्बा...चुला जुम्बिजा स्युगसे ख्रापपिन्जिम । हा हा हा ताजिम्हाले, तिल्दा चुराङ्लासि छार्चिबा ? च ...च...बदमास बोमो खाबा ह्राङ्मुला । ...खाराङ्बा गजबला नाकि चिम ओम... ।’

प्रोखरसे नाकिदा ङ्योइजि आसेम ह्राङ्तेन गोदामग्याम दिमरिकयार बोर्जि...भिडसे ख्युकिनदा ङोबारि चुजि ।

‘ङाइ एदा ठिक लाला ।’ अचुमेलभसे थेदा धम्कि पिन्बान पाङ्जि आसेम ह्राङ्ला ओभरकोटला टाक क्वान्जि, ओम बजार गुङग्याम ग्याम दाङ्जि । 
सन् १८८४

दोःबा : यकिना अगाध