सन् १९८० ला दशकरि आन्द्र प्रदेशला वारंगल जोङला कडवेन्डी नाम्साला छारिब्योनकादे लोप्खाङ थेन कलेजग्याम तिक्खुरि म्हासि सशस्त्र संघर्षरि बोकिन्बारि निबा असामान्य आरेमुबा । मुतेबा दिमतेन चुह्राङ्बा राप तामुबा ।

तेलङ्गानाला ङिछा रेमला संघर्ष, जुन १९८० ला तिबारि दोसि तिबा मुबा, चरमोत्कर्षरि मुबा ओम कडवेन्डी नाम्सा फेबा चेलङ्गाना थेन माओवादी आन्दोलन ङिलान उइबिन्दु दोबा मुबा । तासाइ, चु ग्यालाम गुमुडावेल्ली रेनुकासे आदाम्नि । रेनुका थेदुइरि नोन कलेजरिन मुबा खाइमा थेला आपा आमासे थेला ब्रेल्साङ लापिन्जि– सम्भवतः लोङ्बाला कारण मुबा कि थेए ह्राङ्ला ज्योज्यो जी.भी.के. प्रसाद ह्राङ सशस्त्र संघर्षरिक्यार वाङ्बारि खाम्ला ।

तासाइ ब्रेल्साङ ह्रेङ्बा दुइदोना आटुनि । ह्रेम्बो पक्षला हिंसादा तिगाइ दुइ नाबा रेनुकासे लिच्छारि ब्रेल्साङ बोसि ब्राजि । ‘थेनोन गिक्छा रेम मुबा खाइमा थेसे पितृसत्तादा ङ्योइबा मुबा’ दाते आत्मसमर्पण लाबा ङ्हाच्छाला माओवादी थेन तेलुगु च्यानालला स्योमि प्रसादसे पाङ्जि ।

रेनुकाला डोङ्बा सन् २०२५ मार्च ३१ रि लो छत्तीसगढला बिजापुर जोङरि प्रहरीसे गोली छेप्मा ताजि । डाँटेवाडा प्रहरीसे ‘इन्काउन्टर’रि सेबा दाबी लाजि– थे चुह्राङ्बा घटनारि रेमरेम ताबा दाबी हिन्ना ओम थेला विश्वासनियतारि सातान ङ्योइबा रेबा लाला । छ्योआछ्यो दशक सोमदोना भुमिगत थेन भौतिक ङि लिरिन नक्सली आन्दोलनरि क्रियाशील मुबा ५४ दिङ्ला रेनुका ‘उत्कृष्ट रापब्रिखेन’ थेन ‘शानदार स्योमि’ मुबा, प्रसादसे डान्जि । डोङ्बा दुइरि, थे दण्डकारण्य विशेष क्षेत्रीय समितिला ह्रोम्हि मुबा ओम छत्तीसगढ सरकारसे २५ बुम थेन लेङ्गाना सरकारसे २० बुमला पुरस्कार थान्बा मुबा ।

गुमुडावेल्ली दिमम्हे पद्मशाली (बुनकर) समुदायला हिन्ना, थेदा तेलङ्गाना थेन आन्द्र प्रदेशरि लिच्छा ताना लाबा वर्ग (द्यबअपधबचम ऋबिकक) रि वर्गीकृत लाबा मुला । कडवेन्डी याखारगि छ्योल्बा जातीय नाम्सा हिन्ना, थेरि ल्हानाह्राङ्बा दिमम्हे भुमिहीन व्हा च्याङ्ना सा मुबाजुगु मुला । ‘चुर्ला रेड्डीजुगु नोन ल्हानाह्राङ्बा भुमिहीन नोन मुबा’ प्रसादसे पाङ्जि ।

प्रसादसे १९८० ला दशकला गुङरिक्यार लोप्खाङरिन डोना डोनान आन्दोलनरि वाङ्जि । रेनुका, थेबिमा दिङ ङिला जाजा, थेदुइरि थेह्राङ्बा झुकाब उन्बा आरेमुबा । ‘तासाइ ब्रेल्साङ असफल तामाहेन्से थेसे पारिवारिक संरचनादा ङ्योइबारि चुजि । तिर्याम थेसे ङादा ह्रेङ्बा चिठि ब्रिजि, थेरि माक्र्सवादीजुगुसे पितृसत्तादा खाराङ्लासि च्याला बिसि ङ्योइजि । ङाइ म्राङ्मुबा– थेन्हाङरि तिलाइ छार ताम फुइबारि चुबा मुबा ’ थेसे पाङ्जि ।

ब्रेल्साङ असफल तामाहेन्से ह्राङ्बाङ्से थेदा सेम गोना लाखाम्बा ताना लाजि । थेलिच्छा थे चित्तुर जोङ्रि ठिम डोबारि निजि । 

ठिमला लोप्बोन मुमान, थे जामेकोलाला याङ्ताम थेन सरसफाइ ह्राङ्बा मुद्दारि गे लाबा समुह ‘जामेकोला बाङ’ रि थुइजि । थेलिच्छा थेसे क्रान्तिकारी लालातिरेम स्योस्यो ‘जामेकोलाला ग्यालाम’रि ब्रिबारि चुजि । ठिम डोन्मिाहेन्से थेसे विशाखापट्टनमरि वकिलला लिरि गे लाजि । सन् १९९६ दोनारि थे सन सतहला नक्सली नेतृला लिरि गे लाबारि चुजिन्बा मुबा ।

रेनुकासे ल्हानान मिनसे राप, ब्रिताम, रिपोर्टिङ ल्होलो ब्रिबा लामुबा । सन् २००३ चुबारि क्यारला ताम हिन्ना, थेदुइरि थेला आले थेन आपाआमा प्रसाददा स्याप्बारि ह्रिरि निचिबा मुबा । प्रसाद थेदुइरि ‘भगौडा’ घोषित लाबा मुबा । थेदुइरि प्रहरीसे थेन्दा चुङ्सि यातना पिन्जि । रेनुकासे कानुनी नाम प्रयोग लासिकेन ज्योज्योला रिहाइ ताना लाजि । थेनोन दुइरि डमयन्ती मिन मुबा जाजाबा माइला प्रहरी गोलीरि डोङ्जि, थेलिच्छा रेनुकासे ब्रिबाला लागि ‘बी.डी. डमयन्ती’ मिन प्रयोग लाबारि चुजि ।

प्रसादसे पाङ्जि, ‘थेला स्योनामला ल्हानाह्राङ्बा गे (पार्टीला सुङस्योरि छिपा) चुनोन मिनसे तामुबा ।

प्रसादसे पाङ्जि थेला तिगाइ उत्कृष्ट ब्रितामजुगुरि आदिवासीफरि सलवा जुडुम मिनला सरकारी समर्थित मिलिसियासे लाबा हिंसाफिरि ब्रिबा ब्रिताम प्रमुख मुला । थेसे विस्थापित आदिवासी समुदायला संशाधनलाफिरि नोन ब्रिबा मुबा । लिच्छा थेसे मिडको मिनसे तुनराप ब्रिबारि चुजि । गोंडी ग्योइला चु छिगला अर्थ फ्याङ्गुलिङ तामुला । पार्टी बिसाम थेदा ‘भानु’ व्हा ‘चैते’ मिनसे नोन ङोसेमुबा ।

२००३ थुम्बा दुइरिक्यार आन्द्र प्रदेशला थेदुइला मुख्यलोन्पो एन. चन्द्रबाबू नायडूदा ‘सेबा’ प्रयासलिच्छा ह्युलनाङ ब्यपक लिरि चुङ्बारि चुजि । थेनोन दुइरि थेला ज्योज्यो च्याङ्बादा नोन चुङ्जि । हिरासतरि थेदा यातना पिन्जि, तासाइ लिच्छारि मुतेबा पालेग्याम निर्दोष ठहर ताजि । थेलिच्छा थेला ज्योज्यो वकिल दोजि ओम थे थुमला स्यान्दो म्हि याङ्ताम संगठनजुगुतेन गे लाबारि चुजि । चुर्से रेनुकासे भुमिगत ताबा निर्णय लाजि । २००४ रि थेसे गुरिल्ला आन्दोलनरि बोकिन्जि ।

ज्युइबा–पाबा ल्हुइ मुबा रेनुकासे योनान हतियारला तालिम किन्बा मुबा । प्रसादला आन्सार, थेनि ङि नोन भुमिगत मुबा । थेदुइरि थेनि मुस्किलसे जेक्खे ह्रुप तामुबा । ‘ङानि फेबा फेबा ईकाइकादेरि मुबा ओम ल्हानान फेबा थुमजुगुरि नोन निबा मुबा’, थेसे डान्जि ।

आन्दोलनरि बोकिन्माहेन्से सुताइ रेनुकासे चेगाइ म्हाइबारि ख्लाबा आरेमुबा । सन् १९९७ रिक्यार, थे शहरी आन्दोलनरिन मुबा । पार्टीला याखारगि वरिष्ठ नेतासे थेदा सन्तोष रेड्डी (महेश)तेन ब्रेल्साङ लाबारि ग्रोइ पिन्जि । सन्तोष थेदुइरि पार्टीला आन्द्र प्रदेश राज्य समितिला गाउराइ थेन केन्द्रीय समितिला ह्रोम्हि मुबा । चुनोन प्रस्ताव थेदा नोन पिन्बा मुबा । सन्तोष नोन कडावेंडी नाम्सालान मुबा तासाइ आन्दोलनरि बोकिन्बाला लागि थेसे ङ्हाच्छान नाम्सा ख्लाजिन्बा मुबा । थेनि गुङरि ओते ङोसेबा आरेमुबा । 

सन् २००५ रि रेनुकासे स्यान्दो पार्टी नेतातेन ब्रेल्साङ लाजि तासाइ सन् २०१० रि ताबा स्यान्दो याखारगि कथित ‘मुठभेड’रि थेनोन डोङ्जि । प्रसादसे पाङ्जि– ल्हानादा छोर्ला ङाला कारणसे थे सशस्त्र आन्दोलनरि ल्हागतिबा हिन्ना, तासाइ चु देन्बा आहिन । रेनुुकाला राजनीतिक चेतना ताङ्से ल्हेसिकेन निबा थेन दुइला ताङरि ङ्योइबारि खाम्बा क्षमताला विकास ताबाला कारण आन्दोलनरि बोकिन्बा हिन्ना बिबा मान्यता थान्ना । थेसे पाङ्जि, ‘थे ह्राङ्बाङ सोच मुबा म्हि मुबा, थे ख्यारख्युरला घटना म्राङ्सि विचलित तामुबा ओम निरन्तर ङ्योइबा (प्रश्न) रेन्बा लामुबा ।’

चु ला चुबा दुइरि, तेलङ्गाला याखारगि प्रहरी अधिकृतसे रेनुका डोङ्बाला तामसोर पिन्बारि प्रसाददा फोन लाजि, थे ह्राङ्ला अफिसरि गे लाचिबा मुबा । चु तामसोरसे थेदा स्तब्ध ताना लाजि, तासाइ थेसि बिजि कि चुह्राङ्बा आज्याबा तासेला आशंका ङ्हाच्छाहेन्सेन मुबा ।

प्रसादसे पाङ्जि, ‘क्योङ स्ह्यो ङाला खुयुसे (थेसे नोन २०१४ रि प्रसादतेन छ्याम नोन आत्मसर्पण लाबा मुबा) मुतेबा स्योस्यो थेन टेलिभिजन च्यानाल च्यामुबा, बस्तर थुमरि खाजिबाइ छार डोङ्बा ताबाम आरे बिसिमाम । हैदराबादरि ङाला आमासे नोन चुह्राङ्नोन लामुबा । निबा दिङ गिहेन्से सरकार माओवादी आन्दोलन लिब्रोला मिनरि ग्यर्जाछा म्हिदा निर्दयतापूर्वक सेचिबा मुला । न्हा खाजिबाइ संवाद, न्हा खाजिबाइ चेतावनी– जेक्खे निर्मम हत्या ।

प्रसाद रेनुकाला छेन्दे किन्बारि दन्तेवाडा निजि, थेरि थेला डोङ्बा ल्हुइदा पोलिथिनला बोरा न्हाङरि थान्सि प्रदर्शन लाथान्बा मुबा । प्रसादला आन्सार, ‘थेदुइरि ङादा छोर्बा मुबा कि रेनुकाला डोङ्बा स्यान्दो ह्रोजुगुतेन नोन ताबा हिन्ना । तिरे ङ्हाच्छा जेक्खे खिम्जा सुक्मा जोङरि १७ म्हे नक्सली सेबा तामसोर खाबा मुबा । थेतासि ङादा शंका ल्हागतिबारि चुजि ।’

थेसे ङ्हाच्छा बिजि, ‘रेनुकासे खाइमाइ न्हाब्याङरि झुम्का, कुण्डल ल्होलो आक्वान्मुबा, न्हा टिका ख्याप्मुबा । तासाइ तिक्खुरि थे क्वान्बा म्राङ्मा चुला अर्थ थे नाम्सारि चिचिबा मुबा ओम सर्वसाधारण केवा सोचिबा मुबा बिबा गोमुबा । थेह्राङ हिन्साम प्रहरीसे थेदा तिल्दा आचुङ्नि ?’

प्रहरीला दाबी मुला कि रेनुकाला हत्या इन्द्रावती स्योङ गुरि, दन्तेवाडा–बीजापुर सीमारि ताबा ‘गोलीबारी’रि ताबा हिन्ना । तासाइ दिमम्हेसे पाङ्बा आन्सार, थेला याजुगु छ्याकछिक मुबा, थेदा प्रहरीसे यातना पिन्बा व्हा सेसि लिच्छा प्रमाण नष्ट लाबारि कोसिस लाबा संकेत पिन्ना । प्रहरीसे थेतेन हतियार बरामद लाबा दाबी लाबा मुबा । पोस्टमार्टमला अनुमति पिन्साइ नोन थेला प्रतिवेदन दिमम्हेदा पिन्बा आरे ।

थेलिच्छा अप्रिल २ रि प्रतिबन्धित सीपीआई (माओवदी) समुहला दण्डकारण्य स्पेशल जोनल कमिटिसे याखारगि प्रेस नोट जारी लासि रेनुकादा बीजापुर जोङला भैरमगढ ब्लकला बेलनार नाम्साला याखारगि जाजा दिमग्याम चुङ्बा दाबी लाजि । प्रेस नोटरि उल्लेख मुला कि रेनुका थेरि चिसिकेन खामुबा, खाइमाहेन्से थेला ल्हुइथाङ न्होङ्बा मुबा ।

नोटरि माओवादीसे बिबा मुला ‘३१ मार्च स्ह्योरि ४ ङ्ह्यामा प्रहरीजुगुसे थेला दिम क्युर्जि । स्ह्योला ९–१० ङ्ह्याबा दुइरिक्यार थेनिकादे चैत (पार्टीरि रेनुकादा चुनोन मिनसे ङोसेमुबा)दा इन्द्रावती स्याङरिक्यार बोर्सि निजि ओम थेरिन सेजि ।’

थेनोन प्रेस नोटरि माओवादीजुगुसे दाबाी लाबा मुला कि थे थुमरि ४०० बिमा ल्हाना हत्याजुगु ताजिन्बा मुला, थेरि सशस्त्र आन्दोलनला ह्रोम्हिजुगु थेन ल्हानान पालेआरेबा सर्वसाधारण नोन परतिला । दारे थेनि सरकारतेन संवाद लाबा सेम मुला ।

प्रसाद थेन थेला म्रिङ रेनुकाला छेन्दे बोर्सि थेला पैतृक नाम्सा कडावेंडी दोजि, थेरि तोङ्जा म्हि पोप्बा मुबा । प्रसादला आन्सार थेदा याखारगि सहिदला लिरि अन्त्येष्टि लाजि ।

(छिगला अर्थः उइ– केन्द्र, नाबा– सहनु, स्योमि– पत्रकार, लो– दक्षिण, जोङ– जिल्ला, बुम– लाख, छ्योल्बा– मिश्रित, ङ्योइबा– प्रश्न, ह्राङ्बाङ– स्वतन्त्र, ठिम– कानुन, लोप्बोन– विद्यार्थी, नाम– शीप, छेन्दे– शब, खिम्जा– छिमेकी, ल्हुइथाङ– स्वास्थ्य, क्युर्बा– घेर्नु, पालेआरेबा– निर्दोष, ।)

(स्रोतः द वायर हिन्दी स्योस्यो)
(इस रिपोर्ट को अंग्रेज़ी में पढ़ने के लिए यहां क्लिक करें.)